رشحه اصفهانی

رَشْحۀ اِصْفَهانی، محمدباقر، از شاعران پارسی‌گوی ایران در سدۀ 13 ق/ 19 م. وی در 1203 ق/ 1789 م در اصفهان متولد شد. جد پدرش به نام محمد از فارس به اصفهان مهاجرت کرده بود. پدر رشحه به نام علی‌اصغر نیز متولد اصفهان است. 
رشحه فرزند پنجم خانواده است. وی معاصر با رضاقلی خان هدایت صاحب ریاض العارفین، و شاگرد محمدکاظم واله بود (آقابزرگ، 9(2)/ 359؛ هدایت، 2(1)/330؛ معلم، 5/1847). رشحه در 1266 ق/1850 م، در 63سالگی در شهر نائین درگذشت (گلچین، مقدمه بر ... ، «یا»؛ دیوان‌بیگی، 1/ 668). در باب شخصیت رشحه گفته‌اند چون اخلاق و رفتارش با عامۀ مردم متفاوت بود و از آنان دوری می‌کرد، ازاین‌جهت مردم به سوءخلق نسبتش می‌دادند (همانجا). 
مهم‌ترین اثر رشحه تذکرۀ منظوم یا آتش‌زنه است. رشحه در این تذکره اسم و سرزمین و احوال هر شاعر را در دو ـ سه بیت به نظم درآورده و ابیاتی هم از آنان نقل کرده است (نک‍ : وامق، 131؛ نوایی، 10). در این تذکره، ترتیب تراجمْ الفبایی است و شرح حال 137 شاعر نیمۀ اول سدۀ 13 ق از سید احمد یزدی تا میرزا حسین یاری اصفهانی درج شده است (ص 15-83؛ گلچین، تاریخ ... ، 2/372). اشعار این تذکره صاف و پخته و یک‌دست است و با محدودیت و التزامی که مصنف داشته، به‌خوبی از عهدۀ این کار برآمده است، به‌خصوص که بیت سوم تراجم که در توصیف شعر صاحب عنوان و نحوۀ انتخاب آن است، با یکدیگر لفظاً مشابه نیست و این خود از مهارت شاعر است (همو، نیز وامق، همانجاها). 
از رشحه مثنوی عاشقانه‌ای به نام نوروز و جمشید بر وزن لیلی و مجنون نظامی قریب 000‘ 3 بیت در دست است که در 1250 ق/1834 م، سروده شده است. این مثنوی شامل سرگذشت نوروز دختر بختیاری، و جمشید پسر وزیر خان ختا ست (گلچین، مقدمه بر، نیز معلم، همانجاها). شاعر در آخر این مثنوی عاشقانه، فتحعلی شاه (سل‍ 1212-1250 ق/1797-1834 م) و میرزا حسین خان علوی وزیر نائین را مدح کرده است (همو، 5/1847- 1848). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛ رشحۀ اصفهانی، محمدباقر، تذکرۀ منظوم، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1344 ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1363 ش؛ همو، مقدمه بر تذکرۀ منظوم (نک‍ : هم‍ ، رشحۀ اصفهانی)؛ معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم ‌الآثار، اصفهان، 1369 ق؛ نوایی، عبدالحسین، مقدمه بر حدیقة الشعراء (نک‍ : هم‍ ، دیوان‌بیگی)؛ وامق یزدی، محمدعلی، تذکرۀ میکده، به کوشش حسین مسرت، تهران، 1371 ش؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339 ش.

عبدالرضا مدرس‌زاده